เถโร – ‘‘กตรกตรวิหาเรน วิหรถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘อิมาย อิมายา’’ติ วุตฺเต ทารเกปิ เอวํ วิเนนฺโต – ‘‘มยฺหํ ภาติโก สจฺจวาที วต ธมฺมสฺส อนุธมฺมจาริ’’นฺติ เถรํ ปสํสนฺโต ปกฺกามิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ขทิรวนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-10. อานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา

อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติอาทิกํ อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สุมโนติสฺส นามํ อโหสิฯ ปิตา ปนสฺส นนฺทราชา นามฯ โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวตีนครโต วีสโยชนสเต ฐาเน โภคนครํ อทาสิฯ โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา สตฺถารญฺจ ปิตรญฺจ ปสฺสติฯ ตทา ราชา สตฺถารญฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ สยเมว สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิ, อญฺเญสํ อุปฏฺฐาตุํ น เทติฯ

เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิฯ กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รญฺโญ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺฐมานโส ‘‘วรํ เต ตาว ทมฺมิ, คณฺหาหี’’ติ อาหฯ กุมาโร ‘‘สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ เตมาสํ อุปฏฺฐหนฺโต ชีวิตํ อวญฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตํ น สกฺกา, อญฺญํ วเทหี’’ติฯ ‘‘เทว, ขตฺติยานํ ทฺเว กถา นาม นตฺถิ, เอตํ เม เทหิ, น มยฺหํ อญฺเญนตฺโถ, สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวา’’ติฯ โส ‘‘สตฺถุ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ วิหารํ คโตฯ เตน จ สมเยน ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺโฐ โหติฯ โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต, ทสฺเสถ ม’’นฺติฯ ภิกฺขู ‘‘สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺฐาโก, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุฯ โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สตฺถารํ, ภนฺเต, ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ราชปุตฺโต, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต’’ติ อาหฯ

‘‘เตน หิ ภิกฺขุ พหิ อาสนํ ปญฺญเปหี’’ติฯ เถโร ปุนปิ พุทฺธาสนํ คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺส พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ อาสนํ ปญฺญาเปสิฯ กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ

ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ราชปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, เถโร ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเญ’’ติ? ‘‘อาม, กุมาร, วลฺลโภ’’ติฯ ‘‘กิํ กตฺวา, ภนฺเต, เอส วลฺลโภ’’ติ? ‘‘ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา’’ติฯ ‘‘ภควา, อหมฺปิ อยํ เถโร วิย อนาคเต พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม’’ติ โส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส สตฺตาหํ ขนฺธาวาเร ภตฺตํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส, ‘‘ภนฺเต, มยา ปิตุ สนฺติกา ตุมฺหากํ เตมาสํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถา’’ติ วตฺวา สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา สปริวารํ ภควนฺตํ คเหตฺวา โยชเน โยชเน สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ วสนานุจฺฉวิเก วิหาเร กาเรตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วสาเปนฺโต อตฺตโน วสนฏฺฐานสมีเป สตสหสฺเสน กีเต โสภนนามเก อุยฺยาเน สตสหสฺเสน การิตํ วิหารํ ปเวสาเปตฺวา –

‘‘สตสหสฺเสน เม กีตํ, สตสหสฺเสน การิตํ;

โสภนํ นาม อุยฺยานํ, ปฏิคฺคณฺห มหามุนี’’ติฯ –

อุทกํ ปาเตสิฯ โส วสฺสูปนายิกทิวเส สตฺถุ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อิมินา นีหาเรน ทานํ ทเทยฺยาถา’’ติ ปุตฺตทาเร อมจฺเจ จ ทาเน กิจฺจกรเณ จ นิโยเชตฺวา สยํ สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานสมีเปเยว วสนฺโต เอวํ อตฺตโน วสนฏฺฐาเน สตฺถารํ เตมาสํ อุปฏฺฐหิฯ อุปกฏฺฐาย ปน ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปาทมูเล ติจีวเร ฐเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยเทตํ มยา ขนฺธาวารโต ปฏฺฐาย ปุญฺญํ กตํ, น ตํ สกฺกสมฺปตฺติอาทีนํ อตฺถาย กตํ, อถ โข อหมฺปิ สุมนตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺฐาโก วลฺลโภ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โส ตสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต ปรมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปุญฺญกมฺมานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา เอกสฺส เถรสฺส ปิณฺฑาย จรโต ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตรสาฏกํ กตฺวา ปูชํ อกาสิฯ ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา เต โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน อฏฺฐ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา เตสํ นิสีทนตฺถาย อฏฺฐ สพฺพรตนมยปีเฐ เจว มณิอาธารเก จ ปฏิยาเทตฺวา ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺฐานํ อกาสิ, เอตานิ ปากฏานิฯ

กปฺปสตสหสฺสํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา สพฺเพ ญาตเก อานนฺทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทตฺเวว นามํ ลภิฯ โส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต กตาภินิกฺขมเน สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ปฐมํ กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขมนฺเต ภควติ ตสฺส ปริวารตฺถํ ปพฺพชิตุํ นิกฺขมนฺเตหิ ภทฺทิยาทีหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

เตน จ สมเยน ภควโต ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธา อุปฏฺฐากา อเหสุํฯ เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจรติ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา เมฆิโย, เต เยภุยฺเยน สตฺถุ จิตฺตํ นาราธยิํสุฯ อเถกทิวสํ ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อิทานิ มหลฺลโก เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี’ติ วุตฺเต อญฺเญน มคฺเคน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺฐากํ เอกํ ภิกฺขุํ วิชานถา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐาย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ ภควา ปฏิกฺขิปิฯ

เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพ มหาสาวกา ‘‘อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ , อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐหิํสุ ฐเปตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํฯ เตปิ ภควา ปฏิกฺขิปิฯ

อานนฺโท ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิฯ อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวมฺปิ สตฺถุ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี’’ติฯ ‘‘ยาจิตฺวา ลทฺธุปฏฺฐานํ นาม กีทิสํ โหติ? สเจ รุจฺจติ, สตฺถา สยเมว วกฺขตี’’ติฯ อถ ภควา – ‘‘น, ภิกฺขเว, อานนฺโท อญฺเญหิ อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺฐหิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตโต ภิกฺขู ‘‘อุฏฺเฐหิ, อาวุโส อานนฺท, สตฺถารํ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี’’ติ อาหํสุฯ เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ น ทสฺสติ, ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตฺตเก คุเณ ลภโต สตฺถุ อุปฏฺฐานํ โก ภาโร’’ติ อุปวาทโมจนตฺถํ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา, ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภควา มยา คหิตํ นิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลภามิ, ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตาวเทว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิตุํ ลภามิ, สเจ ภควา ปรมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํ ปุน มยฺหํ พฺยากริสฺสสิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ’’ฯ ‘‘เอตฺตกมฺปิ สตฺถุ สนฺติเก อนุคฺคหํ น ลภตี’’ติ อุปวาทโมจนตฺถญฺเจว ธมฺมภณฺฑาคาริกภาวปริปูรณตฺถญฺจ อิมา จตสฺโส ยาจนาติ อิเม อฏฺฐ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺเสว ฐานนฺตรสฺส อตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิฯ

โส อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย ทสพลํ ทุวิเธน อุทเกน ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐน หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺฐิปริกมฺเมน คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺฐหนฺโต – ‘‘อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา รตฺติภาเค มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวณํ นววาเร อนุปริยายติ สตฺถริ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนทานาย, ถินมิทฺธวิโนทนตฺถํฯ อถ นํ สตฺถา เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อเนกปริยาเยน ปสํสิตฺวา พหุสฺสุตานํ สติมนฺตานํ คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺฐากานญฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

เอวํ สตฺถารา ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอตทคฺเค ฐปิโต จตูหิ อจฺฉริยพฺภูตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สตฺถุ ธมฺมโกสารกฺโข อยํ มหาเถโร เสโขว สมาโน สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ภิกฺขูหิ สมุตฺเตชิโต เทวตาย จ สํเวชิโต ‘‘สฺเวเยว จ ทานิ ธมฺมสงฺคีติ กาตพฺพา, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยฺวายํ เสโข สกรณีโย อเสเขหิ เถเรหิ สทฺธิํ ธมฺมํ คายิตุํ สนฺนิปาตํ คนฺตุ’’นฺติ สญฺชาตุสฺสาโห วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา พหุเทว รตฺติํ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จงฺกเม วีริยสมตํ อลภิตฺวา ตโต วิหารํ ปวิสิตฺวา สยเน นิสีทิตฺวา สยิตุกาโม กายํ อาวฏฺเฏสิฯ อปตฺตญฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ, ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตมตฺตา, เอกสฺมิํ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ, ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ

[644] เอวํ ฉฬภิญฺญาทิคุณปฏิมณฺฑิโต อุปฏฺฐากาทิคุเณหิ เอตทคฺคฏฺฐานํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อารามทฺวาราติ สพฺพสตฺตานํ ธมฺมเทสนตฺถาย วิหารทฺวารโต นิกฺขมิตฺวา พหิทฺวารสมีเป กตมณฺฑปมชฺเฌ สุปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ปทุมุตฺตโร นาม มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ วสฺสนฺโต อมตํ วุฏฺฐินฺติ ธมฺมเทสนามหาอมตธาราหิ ธมฺมวสฺสํ วสฺสนฺโตฯ นิพฺพาเปสิ มหาชนนฺติ มหาชนสฺส จิตฺตสนฺตานคตกิเลสคฺคิํ นิพฺพาเปสิ วูปสเมสิ, มหาชนํ นิพฺพานามตปาเนน สนฺติํ สีติภาวํ ปาเปสีติ อตฺโถฯ

[645] สตสหสฺสํ เต ธีราติ ปริวารสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ฉหิ อภิญฺญาหิ อิทฺธิวิธาทิญาณโกฏฺฐาเสหิ สมนฺนาคตา อเนกสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ขเณน คนฺตุํ สมตฺถาหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหิทฺธิกาเต ธีรา สตสหสฺสขีณาสวา ฉายาว อนปายินีติ กตฺถจิ อนปคตา ฉายา อิว ตํ สมฺพุทฺธํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ปริวาเรนฺติ ปริวาเรตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตีติ อตฺโถฯ

[646] หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสินฺติ ตทา ภควโต ธมฺมเทสนาสมเย อหํ หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺโน อาสิํ อโหสินฺติ อตฺโถฯ

เสตจฺฉตฺตํ วรุตฺตมนฺติ ปตฺเถตพฺพํ อุตฺตมํ เสตจฺฉตฺตํ มม มตฺถเก ธารยนฺโต หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺโนติ สมฺพนฺโธฯ สุจารุรูปํ ทิสฺวานาติ สุนฺทรํ จารุํ มโนหรรูปวนฺตํ ธมฺมํ เทสิยมานํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา เม มยฺหํ วิตฺติ สนฺตุฏฺฐิ โสมนสฺสํ อุทปชฺชถ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

[647] โอรุยฺห หตฺถิกฺขนฺธมฺหาติ ตํ ภควนฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา หตฺถิปิฏฺฐิโต โอรุยฺห โอโรหิตฺวา นราสภํ นรวสภํ อุปคจฺฉิํ สมีปํ คโตติ อตฺโถฯ รตนมยฉตฺตํ เมติ รตนภูสิตํ เม มยฺหํ ฉตฺตํ พุทฺธเสฏฺฐสฺส มตฺถเก ธารยินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[648] มม สงฺกปฺปมญฺญายาติ มยฺหํ ปสาเทน อุปฺปนฺนํ สงฺกปฺปํ ญตฺวา อิสีนํ อนฺตเร มหนฺตภูโต โส ปทุมุตฺตโร ภควาฯ ตํ กถํ ฐปยิตฺวานาติ ตํ อตฺตนา เทสิยมานํ ธมฺมกถํ ฐเปตฺวา มม พฺยากรณตฺถาย อิมา คาถา อภาสถ กเถสีติ อตฺโถฯ

[649] กถนฺติ เจ? โย โสติอาทิมาหฯ โสณฺณาลงฺการภูสิตํ ฉตฺตํ โย โส ราชกุมาโร เม มตฺถเก ธาเรสีติ สมฺพนฺโธฯ ตมหํ กิตฺตยิสฺสามีติ ตํ ราชกุมารํ อหํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามิฯ สุโณถ มม ภาสโตติ ภาสนฺตสฺส มม วจนํ สุโณถ โอหิตโสตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถฯ

[650] อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโสติ อยํ ราชกุมาโร อิโต มนุสฺสโลกโต จุโต ตุสิตํ คนฺตฺวา อาวสิสฺสติ ตตฺถ วิหริสฺสติฯ ตตฺถ อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต ตุสิตภวนสมฺปตฺติํ อนุโภสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[651] จตุตฺติํสกฺขตฺตุนฺติ ตุสิตภวนโต จวิตฺวา ตาวติํสภวเน อุปฺปนฺโน จตุตฺติํสวาเร เทวินฺโท เทวรชฺชํ กริสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ พลาธิโป อฏฺฐสตนฺติ ตาวติํสภวนโต จุโต มนุสฺสโลเก อุปฺปนฺโน พลาธิโป จตุรงฺคินิยา เสนาย อธิโป ปธาโน อฏฺฐสตชาตีสุ ปเทสราชา หุตฺวา วสุธํ อเนกรตนวรํ ปถวิํ อาวสิสฺสติ ปุถพฺยํ วิหริสฺสตีติ อตฺโถฯ

[652] อฏฺฐปญฺญาสกฺขตฺตุนฺติ อฏฺฐปญฺญาสชาตีสุ จกฺกวตฺตี ราชา ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ มหิยา สกลชมฺพุทีปปถวิยา วิปุลํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปเทสรชฺชํ การยิสฺสติฯ

[654] สกฺยานํ กุลเกตุสฺสาติ สกฺยราชูนํ กุลสฺส ธชภูตสฺส พุทฺธสฺส ญาตโก ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[655] อาตาปีติ วีริยวาฯ นิปโกติ เนปกฺกสงฺขาตาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ พาหุสจฺเจสุ พหุสฺสุตภาเวสุ ปิฏกตฺตยธารเณสุ โกวิโท เฉโกฯ นิวาตวุตฺติ อนวญฺญตฺติโก อถทฺโธ กายปาคพฺพิยาทิถทฺธภาววิรหิโต สพฺพปาฐี สกลปิฏกตฺตยธารี ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[656] ปธานปหิตตฺโต โสติ โส อานนฺทตฺเถโร วีริยกรณาย เปสิตจิตฺโตฯ อุปสนฺโต นิรูปธีติ ราคูปธิโทสูปธิโมหูปธีหิ วิรหิโต, โสตาปตฺติมคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อุปสนฺโต สนฺตกายจิตฺโตฯ

[657] สนฺติ อารญฺญกาติ อรญฺเญ ภวา มหาวเน ชาตาฯ สฏฺฐิหายนาติ สฏฺฐิวสฺสกาเล หายนพลา ฯ ติธา ปภินฺนาติ อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาเตหิ ตีหิ ฐาเนหิ ภินฺนมทาฯ มาตงฺคาติ มาตงฺคหตฺถิกุเล ชาตาฯ อีสาทนฺตาติ รถีสาสทิสทนฺตาฯ อุรูฬฺหวา ราชวาหนาฯ กุญฺชรสงฺขาตา นาคา หตฺถิราชาโน สนฺติ สํวิชฺชนฺติ ยถา, ตถา สตสหสฺสสงฺขฺยา ขีณาสวสงฺขาตา ปณฺฑิตา มหิทฺธิกา อรหนฺตนาคา สนฺติ, สพฺเพ เต อรหนฺตนาคา พุทฺธนาคราชสฺสฯ น โหนฺติ ปณิธิมฺหิ เตติ เต ปณิธิมฺหิ ตาทิสา น โหนฺติ, กิํ สพฺเพ เต ภยภีตา สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสมตฺถาติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

เอตฺตาวตา ปฐมา พุทฺธวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

อปทาน-อฏฺฐกถา

(ทุติโย ภาโค)

เถราปทานํ